5. Kościół na tle fundacji w XVIII wieku.

Kościół więcborski jest jedną z kilku sakralnych fundacji szlacheckich w XVIII wieku na Krajnie i w Wielkopolsce. Fundatorami tutejszych kościołów poza Potulickimi byli wówczas między innymi: Biegańscy, Bnińscy, Grudzińscy, Krzyccy oraz Mielżyńscy, Raczyńscy, Słuccy i Wałdowscy. Jak sądzi Zofia Kębłowska – Ostrowska w owym czasie na terenie całej Wielkopolski widoczny jest brak wybitniejszych fundatorów i trudno też mówić – według niej – o mecenacie artystycznym.> Poza kilkoma osobistościami, którym większy majątek pozwalał na szerszą działalność w zakresie architektury sakralnej, pozostali przedstawiciele szlachty to raczej świadomi swych potrzeb i gustów fundatorzy. Fundatorzy ci zadawalają się budowniczymi, malarzami i rzeźbiarzami cechowymi, których sztuka w tym okresie stoi niejednokrotnie na pograniczu rzemiosła i jest niezwykle konserwatywna, co przesądza o jej prowincjonalnym charakterze. Szlachta wielkopolska w przeważającej większości średnio zamożna, nie dysponowała środkami finansowymi pozwalającymi na realizację okazałych i wysokiej klasy projektów architektonicznych. Większym przedsięwzięciom budowlanym nie sprzyjało między innymi peryferyjne położenie Wielkopolski. W interesującym nas tutaj okresie panowania saskiego oraz za Stanisława Augusta Poniatowskiego Wielkopolska była odsunięta od Warszawy, jej wpływów politycznych i kulturalnych.

W XVIII wieku szlachta wielkopolska fundowała kościoły murowane oraz nadal sporo kościołów drewnianych. Dobrym przykładem takiej dwukierunkowej działalności fundatorskiej mogą być obiekty sakralne powstałe w tym czasie z fundacji dwóch przedstawicieli rodu Potulickich. Aleksander Hilary Potulicki ufundował wówczas drewniane kościoły w Wielowiczu koło Więcborka, Ślesinie i Samsiecznie koło Bydgoszczy oraz wspólnie z synem Michałem wspomniany wyżej murowany kościół w Więcborku. Ponadto hrabia Michał Potulicki ufundował murowaną kaplicę w Więcborku oraz prawdopodobnie kościół w Sępólnie Krajeńskim, także murowany.

W porównaniu z tą dość szeroką działalnością fundacyjną obu Potulickich, fundacje innych przedstawicieli rodów szlacheckich z terenu Wielkopolski wydają się być raczej skromniejsze pod względem ilości. Chociaż jednocześnie nie odbiegają szczególnie pod względem jakości.

Pierwszym chronologicznie przykładem porównywalnej jakościowo fundacji szlacheckiej z XVIII wieku na terenie Wielkopolski może być drewniany kościół w Potulicach koło Wągrowca. Został on wzniesiony w 1728 roku staraniem Aleksandra Samuela Biegańskiego, a następnie restaurowany i wyposażony przez Franciszka Biegańskiego około 1778 roku. Inne kościoły drewniane powstały z fundacji Michała Kazimierza Raczyńskiego, np. w Skokach koło Wągrowca w 1737 roku, a także w Gułtowach z lat 1737 – 1738 fundacji Marcina Skaławskiego, wyposażony w stylu rokokowym w latach 1750 – 1760 przez jego zięcia Kazimierza Słuckiego, a następnie w 1784 roku ukończony na zlecenie Ignacego Bnińskiego. Budowlą drewnianą jest również kościół w Jaktorowie zbudowany w latach 1763 – 1776 z fundacji Jakuba Łakińskiego oraz kościół w Chojnie z 1776 roku fundowany przez Macieja Mielżyńskiego, a także kościół w Sypniewie koło Więcborka z 1781 roku postawiony najprawdopodobniej staraniem rodziny Goetzendorf – Grabowskich.

Natomiast po połowie XVIII wieku z fundacji szlacheckich zaczęły powstawać również murowane obiekty sakralne. Przykładem tego mogą być wcześniej wspomniane już kościoły w Sadkach, Łabiszynie i Wąwelnie. Kościół w Sadkach został ufundowany w 1711 roku przez Piotra Bnińskiego, a następnie rozbudowany w latach 1749 – 1760 staraniem Wojciecha i Konstantego Bnińskich. Natomiast kościół parafialny w Łabiszynie powstał z fundacji Gembickich w latach 1721 – 1736, a kościół w Wąwelnie ufundował w 1758 roku Stanisław Wałdowski. Fundacji częściowo szlacheckiej jest także poklasztorny kościół w Zamartem. Zbudowano go w latach 1752 – 1772 staraniem Jana Michała Goetzendorf – Grabowskiego. Ponadto Karol Grudziński w 1755 roku odbudował fundowany przez Potulickich kościół parafialny w Chodzieży. Z lat 70-tych pochodzą dwa kościoły ufundowane przez rodzinę Krzyckich. A mianowicie fundacji Antoniego Krzyckiego kościół w Siedlcu z 1770 roku ukończony w 1775 roku przez jego żonę Franciszkę ze Skoraszewskich Krzycką, następnie zaś restaurowany przez syna Onufrego Krzyckiego oraz kościół w Iwnie zbudowany staraniem Franciszki ze Skoraszewskich Krzyckiej i ukończony przez Onufrego Krzyckiego około 1789 roku.

Kościół więcborski na tle tych budowli sakralnych przedstawia się szczególnie dobrze. Wyróżnia się on zarówno skalą przedsięwzięcia jak i jakością wykonania, przede wszystkim wnętrza kościelnego. Poza tym można go na pewno zaliczyć do najlepszych fundacji sakralnych rodu Potulickich z XVIII wieku na terenie Wielkopolski.