1. Położenie, historia

Kościół parafialny rzymsko – katolicki p.w. Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza oraz Wniebowzięcia NPM w Więcborku na Krajnie położony jest przy południowo – wschodnim narożniku rynku, na wzniesieniu opadającym w kierunku południowym ku jezioru Więcborskiemu.

Teren kościoła wydzielony jest przez murowane ogrodzenie, przy którym rosną drzewa mocno przysłaniające jego bryłę. Wejście na teren kościelny odbywa się przez bramki w ogrodzeniu na wprost kruchty i przy południowo – zachodnim narożniku, obok dzwonnicy wtopionej w mur ogrodzenia.

Kościół ten powstał w latach 1772 – 1778 z fundacji ówczesnych właścicieli Więcborka – Aleksandra Hilarego Potulickiego (1722 – 1780?) i jego syna hrabiego Michała Bonawentury (1756 – 1805). Zbudowano go na miejscu wcześniejszego, z wykorzystaniem murów wzniesionych za czasów Józefa Remigiana Potulickiego (ok. 1694 / 1695 – 1734). Wiadomo jednak, że parafia więcborska istniała już w 1405 roku. Może świadczyć o tym akt donacyjny dla tutejszego proboszcza Aleksego wystawiony 28.10.1405 roku przez Sędziwoja z rodu Grzymalitów – ówczesnego dziedzica na Więcborku. Parafia ta mogła mieć wówczas wezwanie “Assumptie Beatae Mariae Virginis et Apostolorum Simonis et Judae”. Obejmowała poza Więcborkiem, także Pęperzyn, Śmiłowo i Zakrzewską Osadę.

W wymienionym akcie donacyjnym można znaleźć pierwszą wzmiankę o kościele w Więcborku. Brakuje tam jednak jakichkolwiek informacji na temat architektury i rozmiarów świątyni. Mimo to, wolno wywnioskować na podstawie udzielonej wówczas darowizny “in melioramentu Ecclesiae nostrae parochialis ut etiam divinus cultus…fortius augeatur…”, że budynek ten musiał być mocno zniszczony i wymagał odbudowy.

Kolejne wiadomości na temat kościoła więcborskiego pochodzą z wizytacji ks. S. Trebnica przeprowadzonej w 1653 roku. Napisał on wówczas o świątyni “tiuli BMV et SS. Apostolorum Simonis ac Judae”. Wspomniał także, że patronem kościoła był wówczas Kasper Zebrzydowski.

Według opisu sporządzonego przez wizytatora, był to budynek kryty dachówką, wewnątrz ze sklepieniami prostymi (“bez łuków”) i drewnianą posadzką, cały w dobrym stanie. Posiadał on sześć ołtarzy, co świadczyć może o znacznych jego rozmiarach. Ołtarz główny poświęcony był patronce świątyni – Matce Bożej Wniebowziętej. Ołtarz ten otaczała drewniana tralkowa balustrada. Drugim ołtarzem opiekowało się bractwo św. Anny, której wizerunek znajdował się w nastawie ołtarzowej. Trzeci poświęcony był Najświętszej Marii Pannie. Umieszczono w nim obraz ze sceną Zwiastowania. Czwarty zaś ołtarz miał obraz ze sceną biczowania Pana Jezusa. Piąty ozdobiony był m.in. przez rzeźbiony krucyfiks, a w nastawie znajdował się obraz Chrystusa Ukrzyżowanego. Ostatni natomiast z ołtarzy bocznych miał obraz Matki Bożej Częstochowskiej. W kościele tym znajdowała się też ambona i konfesjonały, a ponadto chrzcielnica, której naprawę nakazywał wizytator. W środku świątyni umieszczony był krzyż. Natomiast na chórze znajdowały się organy i mały pozytyw. Przy kościele stała murowana, kryta zakrystia oraz dzwonnica z czterema dzwonami.

Dalsze wiadomości o świątyni więcborskiej przynosi wizytacja ks. Remigiusza Michała Wawrzyńca Jezierskiego z 1695 roku. Mowa jest tutaj o tej samej budowli poświęconej NMP oraz apostołom Szymonowi i Judzie. Znajdowało się w niej jednak już tylko pięć ołtarzy; brak wzmianki o ołtarzu “Krzyża Świętego” i ołtarzu z obrazem biczowania Pana Jezusa, który prawdopodobnie został zastąpiony ołtarzem św. Antoniego. Kolejny przemianowany ołtarz to Matki Bożej Częstochowskiej, zwany przez wizytatora ołtarzem św. Różańca, nad którym widniał wizerunek “Salvatoris Domini”. Pozostałe dwa ołtarze boczne oraz ołtarz główny posiadały pierwotne wezwania. Wizytator wspomniał także umieszczoną w środku kościoła rzeźbioną chrzcielnicę oraz drewnianą zniszczoną dzwonnicę, znajdującą się przy kościele. Ponadto wizytator podał, że do parafii więcborskiej należały wówczas takie miejscowości, jak: Więcbork, Pęperzyn, Suchorączek, Śmiłowo, Witunia i Zakrzewek. Następna wizytacja miała miejsce w 1744 roku (Visitatio Archidiaconatus Camenensis 1744). Niewątpliwie już w tym okresie patronami kościoła więcborskiego musieli być Potuliccy herbu Grzymała, którzy nabyli niniejsze dobra w 1710 roku.

Kościół wspomniany w 1744 roku, nazwano “starożytnym”, co musiało być spowodowane niewątpliwie długim okresem jego istnienia. Znajdował się on w dobrym stanie, aż do jego pożaru czy zburzenia w bliżej nieokreślonym czasie. Ponadto w tej anonimowej wizytacji podano, że Józef Remigiusz Potulicki rozpoczął prace budowlane przy nowej świątyni. Zostały one przerwane po jego śmierci w 1734 roku i nie były dokończone. Trudno jest dziś ustalić, jak wyglądał wtedy ów kościół. Z wizytacji wynika tylko tyle, że dla celów kultowych przystosowano zakrystię budowanej świątyni. Była to jedyna ukończona, murowana z solidnym dachem, część budowli, w której ustawiono ołtarz poświęcony Matce Bożej, którą przedstawiał “obraz ołtarzowy, rzeźbiony, starożytny, pozłacany”. Poza tym nie było w kościele żadnego innego ołtarza. Wizytator sporządził też opis zasięgu terytorialnego parafii, który nie różnił się bardzo od tego z 1695 roku.

Powyższe informacje można uzupełnić w odniesieniu do wizytacji ks. Ludwika Józefa Mathy’a z 1766 roku. Dowiadujemy się z niej, że nieukończony budynek kościelny miał mury wysokie na osiem łokci i murowaną kaplicę przerobioną z zakrystii. Była ona kształtu owalnego z drewnianym dachem. Wewnętrzne ściany pokrywały malowidła, zaś okna zaopatrzono w solidne i zarazem ozdobne kraty. W kaplicy tej znajdował się tylko jeden ołtarz z cudownym obrazem Matki Bożej Częstochowskiej. Obraz ten malowany był na płótnie i przykryty srebrną sukienką, która na zewnątrz była pozłacana. Poza tym zdobiły go pozłacane korony wysadzane czeskimi kamieniami. Portatyl do tego ołtarza wypożyczono z kościoła filialnego w Wielowiczu. Wizytator podał również, że zburzona przez Józefa Remigiusza Potulickiego świątynia posiadała – według ksiąg chrzcielnych z 1729 roku – tytuł “S. Joannes Baptista” wraz z wezwaniem NPM i Apostołów Szymona i Judy. Natomiast w innym miejscu dokumentu wizytacyjnego zapisał, że rozpoczęty przez Potulickiego kościół miał za patronów już tylko Matkę Bożą i Apostołów.

Obecny kościół parafialny w Więcborku zawdzięcza swoje powstanie Aleksandrowi Hilaremu Potulickiemu; z tym, że pracom wykończeniowym patronował już jego syn hrabia Michał. W 1772 roku Aleksander Hilary Potulicki zapisał na budowę kościoła więcborskiego folwark Ostrówek. Jednakże w 1778 roku z powodu trudności przy odbiorze opłat z dzierżawy zmieniono wysokość należności na 90 talentów.

Benedykcja świątyni odbyła się 28.10.1778 roku w święto apostołów Szymona i Judy Tadeusza. Niniejsi święci stali się odtąd patronami kościoła więcborskiego.

Około 1779 roku wykonano wyposażenie wnętrza, które uzupełniono jeszcze w kolejnych latach.

Ponadto w roku 1789 kolator kościoła hrabia Michał Bonawentura Potulicki wybudował nową, murowaną plebanię na miejscu wcześniejszej, drewnianej, która spaliła się w 1785 roku. Natomiast 20.10.1791 roku odbyła się wizytacja generalna przeprowadzona przez ks. Wawrzyńca Sadowskiego. Wizytator ten podał, że do Więcborka należało wówczas 14 wsi, a także parafia Wielowicz. Z niniejszej wizytacji dowiedzieć się można również, jak wyglądał wówczas kościół więcborski. Brak jednak już jakiejkolwiek wzmianki o pierwotnej patronce świątyni – Matce Bożej.

W roku 1821 hrabia Kasper Potulicki – ostatni kolator kościoła więcborskiego sprzedał niniejsze dobra Głównemu Bankowi Pruskiemu w Berlinie. Natomiast w 1883 roku dobra te nabył “Dominialny Fiskus Królewski” i od tego czasu rozpoczął się patronat rządowy nad kościołem w Więcborku. Wskutek przegranego procesu przeciwko urzędowi podatkowemu parafia od 1836 roku miała ponosić 2/3 kosztów budowlanych, które wcześniej pokrywał patron kościoła. Budynek był kilkakrotnie remontowany: w 1895 roku za czasów ks. K. Gronau’a położono nową marmurową posadzkę, w 1908 roku za duszpasterstwa ks. H. Kralewskiego odnowiono ołtarze, ambonę i ławki, w 1911 roku zreperowano organy, a w 1925 roku – dach. Natomiast w roku 1937 za dziekana Jana Wilmowskiego miała miejsce przebudowa kościoła. Jej autorem był inż. arch. Zygmunt Knothe z Torunia. Powiększono wówczas obiekt w części wschodniej i zachodniej. Poza tym wybudowano wolnostojącą murowaną dzwonnicę w odległości około 10 m na południowy – zachód od budynku kościoła.

W 1951 roku za duszpasterstwa ks. kanonika Jana von Blericqa przeprowadzono remont więźby dachowej i fundamentów, rok później zabezpieczono mury kruchty i zakrystii. Ponadto w 1958 roku we wnętrzu świątyni została wykonana przez prof. Mariana Schwaytza polichromia o tematyce Wielkiej Nowenny. Natomiast remont kapitalny budynku miał miejsce w roku 1969. Wykonano wtedy, m.in. nowe tynki fasady i elewacji wschodniej oraz uzupełniono tynki w elewacji południowej i północnej. Wnętrze całego kościoła odnowiono w 1994 roku.

Kościół fundowany przez Potulickich to budowla orientowana, murowana z cegły, obustronnie tynkowana, częściowo podpiwniczona; zbudowana na planie prostokąta, posiada jedną trójprzęsłową nawę. W rzucie tego kościoła dostrzec można przede wszystkim brak wieży i wyodrębnionego prezbiterium. Część wschodnia świątyni była pierwotnie węższa od reszty budynku, gdyż po obu stronach wielkiego ołtarza przy łuku tęczowym znajdowały się dwie małe, niskie, parterowe loże kolatorskie. Loża północna miała prawdopodobnie wyjście na zewnątrz przeznaczone dla patrona kościoła. Do wschodniego szczytu przylegała owalna przybudówka służąca jako zakrystia, posiadająca eliptyczne wnętrze. Natomiast w części zachodniej kościoła wybudowano małą, otwartą emporę organową o trzech półkoliście zamkniętych arkadach filarowych z parapetem wybrzuszonym w części środkowej. Na filarach empory i w jej podniebiu oraz na południowej ścianie nawy wykonano dekorację stiukową, pozłacaną. Pod emporą znajdowało się pierwotnie główne wejście do kościoła, umieszczone we wnęce zamkniętej odcinkowo, w której znajdują się do dziś drzwi drewniane dwuskrzydłowe. Wymiary wnętrza wynosiły wówczas 24,2 m długości i 11,2 m szerokości; zakrystia natomiast miała średnicę 7,5 m na 5,6 m.

Wnętrze kościoła było w całości przesklepione, tylko loże posiadały zwykły tynkowany strop, a empora organowa miała częściowo strop drewniany. W nawie wykonano sklepienie żaglaste na parzystych gurtach, a w owalnej zakrystii sklepienie beczkowe podzielone na osiem pól, wznoszące się ponad gzymsem wieńcowym. Natomiast posadzka była “w wielkim chórze ceglana, w małym z flizów kamiennych”. Dla całości obrazu stanu niniejszej budowli należy jeszcze dodać, że na ścianie wschodniej prezbiterium namalowana była pierwotnie imitacja kotary w formie namiotu. Ściany nawy dzielone są obecnie, tak samo jak wcześniej dwiema parami pilastrów,dźwigającymi odcinki belkowania i gzymsu.

Pilastry te zdobią surowe jońskie kapitele. Równie mało urozmaicone są powierzchnie zewnętrzne budowli. Elewacja zachodnia (fasada) jednoosiowa, wsparta jest na wysokim cokole. Na jej krańcach znajdują się pojedyncze, uproszczone pilastry w typie jońskich, na których spoczywa belkowanie. Oś elewacji wyznacza rozglifione okno. Na belkowaniu fasady opiera się szczyt zwieńczony półkoliście wygiętym gzymsem i ujęty spływami oraz dwoma pilastrami pokrytymi dekoracją cęgową. Na osi szczytu znajduje się okno zamknięte łukiem odcinkowym. Szczyt ten wieńczy krzyż, w którego ramionach widnieje data fundacji – 1772 oraz inicjały MP – Michała Potulickiego, drugiego po Aleksandrze Hilarym fundatora kościoła więcborskiego. Elewacja południowa nawy jest trójosiowa; poszczególne osie rozdzielone są pilastrami w typie jońskich, na których spoczywa belkowanie. Oś elewacji stanowią trzy duże okna nawy dwustronnie rozglifione, zamknięte łukiem odcinkowym, dziesięciokwaterowe z małymi prostokątnymi szybkami oprawionymi w ołów. Pod osią wschodnią w partii cokołowej znajdują się wąskie drzwi, prowadzące do krypty. Po stronie wschodniej niższa od ściany elewacji i cofnięta poza nią, zaokrąglona ściana przybudówki – zakrystii (stan sprzed przebudowy kościoła w 1937 roku). Elewacja północna jest analogiczna do południowej z tym wyjątkiem, że pod osią wschodnią ściany nawy, w części cokołowej umieszczone są drzwi do nawy. Natomiast elewacja wschodnia to ściana prezbiterium ograniczona po bokach dwoma pilastrami w typie jońskich, na których spoczywa belkowanie. Ponad ścianą prezbiterium znajduje się analogiczny szczyt, jak w części zachodniej. Pierwotna zakrystia wraz z jej stożkowym dachem z dębowego gontu sięgała 3/4 wysokości ściany prezbiterium. Na jej osi umieszczono okno, a po jego bokach pojedyncze pilastry.Budynek kościelny posiada prawdopodobnie od początku swego istnienia dach dwuspadowy, siodłowy kryty dachówką ceramiczną. Kościół parafialny w Więcborku należy do nielicznej grupy kościołów budowanych na terenie Krajny w czasach Stanisława Augusta. Chociaż powstał on w latach 70-tych XVIII wieku, nie ma nic ze specyficznego klasycyzmu, jest – według Bolesława Makowskiego – okazem rokokowym o zredukowanych formach. Kościół ten został wzniesiony w stylu augustiańskim i raczej odznacza się skromnymi cechami barokowymi. Mało wiarygodne wydaje się, więc stwierdzenie Antoniego Liedke’go jakoby był to jeden z dwóch kościołów w dawnej diecezji chełmińskiej o cechach klasycystycznych. Bowiem – zdaniem Zofii Kębłowskiej – Ostrowskiej – w okresie Oświecenia w całej Wielkopolsce, a w tym również na Krajnie trwała powszechnie i rozwijała się prawie wyłącznie sztuka o cechach późnego baroku, przede wszystkim właśnie w dziedzinie budownictwa sakralnego. Jednocześnie obok trwającej i rozwijającej się w drugiej połowie XVIII wieku architektury barokowej dość wcześnie pojawiły się w budownictwie sakralnym pewne elementy klasycyzujące.