3. Wyposażenie kościoła

 Wyposażenie kościoła więcborskiego jako przykład jednolitej stylowo aranżacji wnętrza kościelnego.

Kościół parafialny w Więcborku posiada jednolite stylowo wyposażenie wnętrza pochodzące z czasów budowy kościoła, przypadającej na lata 1772 – 1778 i krótko po tej dacie.

Z fundacji Aleksandra Hilarego Potulickiego lub jego syna hrabiego Michała Bonawentury powstały trzy ołtarze. Pozostałe wyposażenie, tj. ambonę i dwa konfesjonały oraz prawdopodobnie ławy dla wiernych wykonano także z ich fundacji. Poza tym chrzcielnicę i epitafium Potulickich ufundował na pewno hrabia Michał Bonawentura Potulicki.

Ołtarz główny datowany na 1779 rok (według Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce) typu architektonicznego, kolumnowy o układzie kulisowym, wykonany jest z drewna polichromowanego w kolorze kości słoniowej; przy czym dekoracja snycerska i linie podziałów architektonicznych są pozłacane. Wymiary ołtarza wynoszą: 1030 cm wysokości, 740 cm szerokości i 130 cm głębokości. Ołtarz ten jest symetryczny względem osi pionowej i składa się z trzech zasadniczych części, a mianowicie: części środkowej na rzucie półelipsy i dwóch bocznych, będących rodzajem parawanu. Natomiast poziomo ołtarz podzielony jest na trzy kondygnacje, z których dolna to rodzaj wysokiej podbudowy dla kolumnowego retabulum zwieńczonego w części środkowej elementem przypominającym kartusz.

Kondygnacja dolna ołtarza o formach wklęsło – wypukłych i częściowo ażurowych wybrzuszona jest na wysokości 2/3. Dzieli się ona na pola różnej wielkości. Te poszczególne pola podkreślone są przez dekoracyjne obramienia złożone z płaskich listew i wplecionych między nie motywów roślinnych (rocaille). Pośrodku dolnej kondygnacji umieszczony jest niewielki, płaski, prostokątny element dekoracyjny złożony z motywów ornamentalnych (roślinnych), otoczony obramieniem przypominającym w formie zarys sarkofagowej mensy ołtarzowej. Po obu jego stronach znajdują się – umieszczone symetrycznie na osiach podziałów architektonicznych – trzy pary podobnych obramień, choć tym razem przypominających w formie pionowo wydłużone kartusze. Ponad drugą parą umieszczono pojedyncze, spłaszczone konsolki esowato wygięte i przechodzące w górnych partiach w woluty podtrzymujące półokrągłą listwę, a w dolnych partiach łączące się z dekoracyjnymi obramieniami. Natomiast w dwóch segmentach bocznych znajdują się – na całej wysokości dolnej kondygnacji – pojedyncze, dekoracyjnie wycięte otwory wejściowe, zwieńczone ceownikowo i flankowane filarami, stojącymi na wysokich postumentach. Filary te ozdobione są złotymi, nieregularnymi panneau z elementami “kogucich grzebieni” i liści akantu.

Na wysokości 3/4 dolnej kondygnacji wzdłuż całego ołtarza biegną dwie lekko wypukłe, złocone listwy, będące tutaj rodzajem gzymsu. Kondygnacja dolna oddzielona jest od środkowej dość wysokim cokołem. W jego części środkowej znajduje się główka aniołka z rozpostartymi skrzydłami, na tle panneau w formie leżącego prostokąta. Po obu stronach tego motywu umieszczono naprzemiennie w poszczególnych polach romboidalne, złocone medaliony w formie guzów obramowanych liściem akantu i dekoracyjne ramy w formie leżących prostokątów zbliżonych do kwadratów.

Natomiast retabulum składa się z prostokątnego pola środkowego, w którym na tle ciemno bordowej tkaniny umieszczono duży drewniany krucyfiks otoczony złotą ramą, oplecioną wieńcem z kwiatów i motywem rocaille w części górnej wygiętej esowato i zwieńczoną uskrzydloną główką aniołka. Po obu stronach pola środkowego znajdują się pojedyncze pilastry, a dalej trzy pary kolumn, z tymże dwie ostatnie są wolnostojące. Wszystkie sześć kolumn oraz dwa pilastry mają złocone kapitele i bazy. Kapitele kolumn i pilastrów zbliżone są do kompozytowych. Między kolumnami na postumentach ustawiono dwie pary wolno stojących rzeźb. Bliżej krucyfiksu znajdują się rzeźby Matki Boskiej Bolesnej i świętego Jana Ewangelisty, następnie zaś rzeźba świętego Jana Nepomucena (obok rzeźby Matki Boskiej) i rzeźba świętego Józefa z Dzieciątkiem na ręku (obok rzeźby św. Jana Ewangelisty). Wszystkie rzeźby mają złocone szaty. Postumenty pod rzeźbami Matki Boskiej i świętego Jana Ewangelisty zdobione są na dwóch zewnętrznych narożnikach złotymi liśćmi akantu, a o połowę niższe postumenty pod kolejnymi dwiema rzeźbami zdobią w dolnej partii owalne medaliony w formie romboidalnego guza.

Dwie pary środkowych kolumn wieńczy dekoracyjne, faliście biegnące belkowanie z ażurowymi wycięciami. Ponad belkowaniem znajdują się dwa elementy przypominające esowato wygięte woluty, na których umieszczono siedzące rzeźby uskrzydlonych aniołków w złotych draperiach. Natomiast na dwóch krańcowych, wolnostojących kolumnach postawiono wazy z płomieniście wyrastającymi liśćmi.

Zwieńczenie ołtarza w formie przypominającej płaski kartusz, zdobione jest potrójną, złoconą listwą złożoną z delikatnej wici roślinnej z wypustkami akantu. Listwa ta biegnąca wzdłuż całego brzegu zwieńczenia, podkreśla jego nierówny, fantazyjny kształt. W polu środkowym znajduje się przedstawienie patronów świątyni – świętego Szymona i świętego Judy Tadeusza. Obraz ten otacza nieregularna, złocona rama zakończona w górnej partii trzema łukami. Jest ona bogato zdobiona rocaillem. Ponad obrazem na tle ażurowego wycięcia w kształcie owalu widnieje niewielka figura Michała Archanioła ze smokiem. Na samym szczycie zwieńczenia umieszczono nieduży obraz z wyobrażeniem Oka Opatrzności Bożej, ujęty w fantazyjną ramę, składającą się z płomienistego ornamentu o formach “kogucich grzebieni”, liści akantu i ceowników.

Ołtarz główny posiada cechy stylu rokoka z pewnymi elementami wczesnego baroku (m.in. głowa anioła u nasady krucyfiksu).

Pierwotnie tuż przed retabulum stała mensa w kształcie sarkofagu, a na niej umieszczone było rozbudowane tabernakulum. Ołtarz ten odgrodzony był od części nawowej niską drewnianą balustradą.

Dwa ołtarze boczne pochodzące również z fundacji Potulickich z około 1779 roku, zostały przekształcone około 1935 roku. Po przebudowie kościoła w 1937 roku umieszczono je w narożnikach nawy, tuż przy łuku tęczowym, gdzie znajdują się do dzisiaj. Pierwotnie stały również pod kątem do ścian nawy, ale przy drugiej od zachodu parze pilastrów.

Oba ołtarze boczne przyścienne w typie architektonicznych, kolumnowe są jednokondygnacyjne i symetryczne względem osi pionowej. Wykonano je z drewna polichromowanego w kolorze kości słoniowej, z bogatymi złoceniami w stylu klasycystycznym. Posiadają one mensy w kształcie skrzyni i lekko wklęsłe retabula z parą kolumn o głowicach zbliżonych do korynckich oraz owalne zwieńczenia zdobione formą glorii. Pozostałe motywy zdobnicze obu ołtarzy to: rocaille, kampanule, złocone draperie przewieszone przez trzy niewielkie pierścienie, esowate uszaki w formie liścia akantu, rzeźbione wazy ze złotymi różami i wazony z ulistnionymi kwiatami, liściaste girlandy oraz liściaste festony z kokardą. Wymiary obu ołtarzy wynoszą: 600 cm wysokości, 250 cm szerokości i 105 cm głębokości.

Ołtarz prawy (Matki Bożej Więcborskiej, pierwotnie św. Barbary) ustawiony przy północnej ścianie nawy ma w polu środkowym obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, malowany w 1858 roku prawdopodobnie przez Józefa Bolza lub w jego warsztacie, odnowiony w 1960 roku przez Bolesława Szolginię, w sukience srebrnej, trybowanej, datowanej na przełom XVII i XVIII wieku. W dolnej części obrazu znajdują się liczne wota trybowane i grawerowane, m.in. z lat 1751 – 1755 i z 1764 roku oraz ryngraf z Matką Boską z Dzieciątkiem z drugiej połowy XVIII wieku.

 

 

 

Ołtarz lewy (Najświętszego Serca Pana Jezusa, pierwotnie św. Anny) ustawiony jest przy południowej ścianie nawy. W części środkowej, w półokrągłej niszy znajduje się współczesna rzeźba Chrystusa. Należy dodać, że dawny ołtarzowy obraz św. Anny służy dzisiaj jako zasłona, którą wysuwa się podczas uroczystości św. Anny. Obraz ten pochodzi z drugiej połowy XIX wieku i posiada następujące wymiary: 158 cm i 80 cm. Poniżej na mensie ołtarzowej umieszczono tabernakulum z pozłacaną płaskorzeźbą kielicha z hostią na drzwiczkach. Jak podaje Jarosław Kaźmierczak tabernakulum to przeniesiono z ołtarza głównego w 1969 roku.

 

 

Przy północnej ścianie nawy, między drugą od zachodu parą pilastrów znajduje się ambona w typie nadwieszonym. Pierwotnie ustawiona ona była bardziej w połowie ściany nawy między obydwiema parami pilastrów. Ambona ta pochodzi z lat 70-tych XVIII wieku i posiada wymiary: 570 cm wysokości, 280 cm szerokości i 115 cm głębokości. Ma kształt kielicha i zwieńczona jest wybrzuszonym baldachimem. Korpus ambony dekorowany jest złoconymi obramieniami o nieregularnych, powyginanych kształtach zbliżonych do stojących prostokątów, między które wpleciono drobne elementy kwiatowo – roślinne z repertuaru rokoka. Do korpusu prowadzą schody z balustradą zakończoną filarem, na którym ustawiono rzeźbioną wazę ze złotymi kwiatami. Balustradę przyozdabiają dwa złocone obramienia zbliżone do prostokątów. Zaplecek ambony otaczają złocone płaskie listwy. Dodatkowo jest on zdobiony panneau z elementami liści akantu. Na zewnątrz półokrągłego baldachimu znajdują się stiukowe, pozłacane bukiety kwiatowe złożone z różyczek i liści. Bukiety te połączone są złotymi taśmami przeciągniętymi przez złote pierścienie. Natomiast w podniebiu baldachimu wykonano płaskorzeźbione przedstawienie gołębicy Ducha Świętego otoczone złotymi promieniami. Całość zwieńczona jest cylindrycznym wazonem z ulistnionymi kwiatami.

Uzupełnienie wyposażenia wnętrza stanowią dwa identyczne konfesjonały datowane na koniec XVIII wieku, bogato zdobione złoceniami o motywach akantu, wolut, kampanuli oraz płaskich listew. Oba konfesjonały mają ozdobne zwieńczenia w formie przyczółków wygiętych esowato i przerwanych w części środkowej, która wypełniona jest owalnym kartuszem ujętym po bokach liśćmi akantu. Konfesjonały ustawione są pod emporą organową przy narożnikach północno – zachodnim i południowo – zachodnim.

Dwie ławy kolatorskie, klęczniki, fotele, dwa taborety i stolik znajdujące się obecnie w prezbiterium, zdobione podobnymi motywami dekoracyjnymi, wykonane zostały w latach międzywojennych, a nie w końcu XVIII wieku, jak podano w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce.

Poza tym w kościele znajduje się późnobarokowa chrzcielnica z fundacji hrabiego Michała Potulickiego, wykonana w 1779 roku z marmuru dębnickiego, w kształcie prostego, smukłego kielicha wznoszącego się na podwójnym okrągłym cokole, z drewnianą pokrywą lakierowaną na czarno. Na pokrywie tej – o formie odwróconej spłaszczonej czaszy zdobionej wirującym puklowaniem – umieszczona jest rzeźba przedstawiająca chrzest w Jordanie. W dolnej partii cokołu widnieje łaciński napis: “Michael comes de Potulicki hoc baptisterium fieri curavit Czarnae ad Cracoviam 1779.” Wymiary chrzcielnicy wynoszą: 210 cm wysokości i 125 cm średnicy. Ustawiona jest ona przy południowej ścianie nawy, tuż obok ołtarza bocznego.

 

 

W tą samą ścianę nawy wmurowane zostało epitafium Aleksandra Hilarego Potulickiego (zm. 1780?) i jego żony Eleonory z Potockich Potulickiej (zm. 1762), fundowane przez syna, hrabiego Michała w 1800 roku. Epitafium to ma kształt owalnej marmurowej tablicy inskrypcyjnej z łacińskim napisem: “D.O.M. Alexandro Hilario nato MDCCXXVII, mortuo MDCLXXX et Eleonorae de Potockie natae MDCCXXII, mortuae MDCCLXII, Comitibus de Potulicki, parentibus carissimis moerens filius Michael Comes de Potulicki Hoc monumentum posuit. MDCCC. Orate pro eis.” Obwiedzione jest ono profilowaną ramą zwieńczoną na górze trójlistnie splecioną wstęgą. Dokoła epitafium wykonano dekorację stiukową pozłacaną, w formie gałązek roślinnych.

 

 

Kolejne epitafium znajduje się przy głównym wyjściu z kościoła (pod chórem). Jest to epitafium opiekuna i wychowawcy dzieci Potulickich – Łukasza Mikołajewicza (zm. 1802), wykonane w kształcie prostokątnej tablicy inskrypcyjnej z czarnego marmuru, z portretem zmarłego malowanym na niewielkiej, owalnej blasze otoczonej złotą ramą i zwieńczonej ulistnioną gałązką. Na tablicy widnieje łaciński napis: “D.O.M. Lucae Deodato Mikołaiewicz dum post annos aetatis LXVII die XXIII Octobris anno MDCCCI vitam aufugam, cum aeterna commutavit ab anno infantili aetatis quinto praeceptori tenero amore in oris exteris manuductori prudenti amicitiam receptori bonorum fortunae, ex imo, ad summum, elatae erectori coloniarum Nowe Potulice Lisendorf. Iosephin semperque de meliori sollicito, laborioso assiduo gratitudinem a Michaele Comite Potulicki, lustrum nonum percurrente consorte que Elisabeth de Comitibus Wodzickie, illorum que prole Iosephina, Ursula, Gasparo, Casimiro. Maestis Omnibus tributum hoc, anno MDCCCII positum posteris illorum pro exemplo et grata memoria attestetur.”

Ponadto, na północnej ścianie nawy w pobliżu ambony znajduje się nagrobek fundatora kościoła więcborskiego – hrabiego Michała Bonawentury Ignacego Potulickiego (zm. 1805), fundowany przez jego żonę Elżbietę z Wodzickich Potulicką oraz ich dzieci w roku 1806. Nagrobek wykonany z czarnego marmuru ustawiono na wysokim przyściennym cokole, który ozdobiony jest motywem ornamentalnym w formie pęku roślinnego w otoczeniu czterobocznej ramy.

Nagrobek ten składa się z dość masywnego postumentu w formie dwóch podłużnych belek i odwróconych konsol o kształcie przypominającym woluty oraz płaskiego, zwężającego się ku górze, zakończonego półkoliście obelisku z tablicą inskrypcyjną i ponad nią portretem zmarłego w formie popiersia. Na prostokątnej, lekko wklęsłej tablicy znajduje się łaciński napis: “D.O.M. Michaeli Bonaventurae Ignatio Potulicki, Comiti de Więcbork, haeredi in Zempelborg et Slesin, etc… Nato die 16 Julii 1756, defuncto 24 X-bris 1806. Optimo marito, amantissimo patri, viro probo, vere pio et docto, membro Societatis Scientiarum, Elisabeth de Comitibus Wodzickie Potulicka, consors derelicta cum prole sua Gasparo, Kazimiro, Josepha de Comitibus Potulickie Wielopolska et Ursula Potulicka hoc monumentum posuit. A.D. MDCCCVI, maestis amicis, familiaribus et vasalis. Corpus Varsaviae, cor vero in hac depositum est ecclesia.” Natomiast portret malowany jest na wypukłej blasze kształtu owalnego. Postać ubrana w czarny mundur z wysokim kołnierzem wyszywanym jasnym haftem, ma biały żabot pod szyją, przez prawe ramię przewieszoną czerwoną wstęgę, a na lewej piersi Order Świętego Stanisława. Głowa mężczyzny kształtu owalnego o różowawej karnacji twarzy otoczona jest trefionymi jasnymi włosami. Tło ma jednolity złoty kolor. Lewa strona obelisku ozdobiona jest alabastrową imitacją draperii, która zachodzi częściowo na owalne przedstawienie. Pomnik wieńczy wyobrażenie złotego koliście zwiniętego węża trzymającego ulistnioną gałązkę z owocem.

Nagrobek ten wykonany jest w stylu empire. Wskazuje na to przede wszystkim jego forma, popularna w czasie, kiedy pomnik ów zrobiono (1806), a więc w okresie późnego klasycyzmu. Natomiast pozostałe wyposażenie wnętrza realizowane około 1779 roku i w końcu XVIII wieku, czerpie elementy zdobnicze zarówno z repertuaru rokoka, jak i klasycyzmu. Również forma poszczególnych sprzętów jest rokokowo – klasycystyczna. To typowe – według Zofii Kębłowskiej – Ostrowskiej – zjawisko dla regionu wielkopolskiego, gdzie dopiero od lat 60-tych pojawiło się rokoko i trwało tutaj aż do końca XVIII wieku równolegle z klasycyzmem.

Wykonanie niniejszego wyposażenia reprezentuje dość wysoki poziom artystyczny. Jednocześnie jednak trudno wskazać bezpośrednie miejsce pochodzenia warsztatu rzemieślniczego, który zrobił wszystkie sprzęty. Był to raczej warsztat prowincjonalny i prawdopodobnie miejscowy, chociaż niewykluczone są również związki artystyczne spoza regionu Krajny.

Niestety niewiele istnieje realizacji o analogicznej formie i podobnej jakości na tym terenie, pochodzących właśnie z czwartej ćwierci XVIII wieku. Częściowo porównywalne do więcborskiego, również rokokowo – klasycystyczne wyposażenie wnętrza posiada drewniany kościół w Sypniewie koło Więcborka. Zostało ono wykonane w 1781 roku i w końcu XVIII wieku, a więc mniej więcej w tym samym czasie, co wyposażenie kościoła więcborskiego, które datowane jest na około 1779 rok i na koniec XVIII wieku. Pewnych reminiscencji doszukiwać się można także we wcześniejszych realizacjach z pogranicza Pomorza i Wielkopolski, a mianowicie: w rokokowym ołtarzu głównym kościoła w Zamartem koło Kamienia Krajeńskiego, wykonanym po 1770 roku oraz w rokokowym ołtarzu głównym kościoła w Łąsku Wielkim koło Koronowa (1765 – 1767), a także w ołtarzu bocznym z kościoła w Wąwelnie koło Więcborka, powstałym po 1758 roku.

Nie wiadomo jednak zupełnie, jaki wpływ na realizację wyposażenia wnętrza kościelnego mogli mieć obaj fundatorzy – Aleksander Hilary i hrabia Michał Bonawentura. Czy byli oni wyłącznie zleceniodawcami i pokrywali tylko koszty projektu i wykonania wszystkich sprzętów? Czy również podejmowali decyzję przy wyborze ostatecznego projektu? Czy oprócz tego byli w stanie oddziaływać własnymi koncepcjami, jeśli takowe mieli, na ostateczny kształt aranżacji? Należy przypuszczać jedynie, że fundatorzy prawdopodobnie mogli sugerować ogólny wygląd wystroju wnętrza, ale jak chodzi o szczegóły realizacji, to decydowali tutaj raczej wykonawcy.

Pewne jest natomiast, że urządzenie wnętrza kościoła więcborskiego zostało pomyślane, zaprojektowane oraz wykonane całościowo i wobec tego posiada jednolity charakter, a co więcej ma naprawdę dobrą jakość.